باز گشت به احکام فطرت، ومعنى تیسیر،

بر تو شیرین کرد در ایجاد حق‏: یعنی در ایجاد تو پروردگار لذت های زندگی مادی را برتو شیرین کرده است، ازآنها بهره مند شو.

بر تو آسان کرد: که در قرآن آمده است:« فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى»[1]‏   که مفسرین آن را بمعنى تسهیل طاعت گرفته‏اند.

زحیر: بیمارى پیچش، مجازا، رنجورى، کلفت و مشقت، یعنی خود را با ترک لذت ها دچار درد ورنج مکن.

( 484) در یک طومار مى‏نویسد آن چه را که خداوند بتو عطا فرموده همان چیز را در خلقت در مذاق تو شیرین و مطبوع قرار داده.( 485) خداوند کار را بر تو آسان کرده همان را که داده است بگیر و خود را بزحمت و مشقت مینداز و ناله مکن.

مقصود مولانا آنست که انسان داراى شهوات و آرزوها و نیروهایى است که براى نیل بدانها آفریده شده است و انسان باید که بفطرت بر گردد و از حکم ایجاد تبعیت کند زیرا شهوت بحکم حق تعالى در انسان بوجود آمده و اجزاء بدن هر یک وظیفه‏اى در نیل بدانها دارد که آن نیز عطا و حکم خداست و معنى (آسان کردن) اعطا و ایجاد همین آلات حسى است. و گمان مى‏رود که (آسان کردن) مرادف تیسیر است.

کان قبول طبع تو ردست و بد: باز وزیر ریا کار در طوار دیگر می گوید« آنچه را طبع انسان دوست می دارد، مردود است وباید ازآن بگذری.

راههاى مختلف آسان شده ست: یعنی صرف آسانی راه ملاک نیست، نباید آسان اندیش بود.

ملتى :یعنی مذهب

گر میسّر کردنِ حق َره بُدى: دلیلی است برای بیت قبل، یعنی اگر انسان در مذهب آزاد اندیش واسان گیر باشد، هر نامسلمانی هم می توانست ادعا کند که از راه حق آگاه است.

( 486) در طومار دیگر مى‏گوید از آن چه دارى و براى تو میسر است بگذر آن چه که طبع تو قبول مى‏کند مردود و بد است.( 487) راههاى خلاف است که آسان است و هر ملتى چون جان شیرین آن را در آغوش کشیده.( 488) اگر آن چه را خدا آسان کرده راه مستقیم بود هر گبر و جهودى راه حق را مى‏شناخت‏.

مولانا می گوید : بطورطبیعی هر چه موافق میل و طبع آدمى است براى او مطلوب و محبوب است ولى همیشه موافق مصلحت او نیست چنان که هر خلاف و معصیتى که از انسان سر مى‏زند محبوب و مطلوب و موافق میل اوست و الا مرتکب آن نمى‏شد در صورتى که ما خلاف و معصیت را نمى‏پسندیم و اورا مجرم می شمریم مجازات مى‏کنیم . پس تبعیت از قوانین و شرایع امرى ضرورى است براى آن که وقتى میل و شهوت بجوش مى‏آید مصلحت در حجاب مى‏رود و انسان دانسته یا ندانسته بضرر خود اقدام مى‏کند آن گاه برین مطلب دلیل مى‏آورد که مذاهب مختلف هر یک براى پیروان خود مطلوب است و تبعیت از آنها آسان شده است و بهمین نظر از مذهب دیگر پیروى نمى‏کنند و جان و مال خویش را در راه تایید و نصرت مذهب خود مبذول مى‏دارند و اگر ما تیسیر حق « آنچه خداوند بر بنده آسان می کند» را شایسته‏ى آن بدانیم که هرمذهبى و طریقتى قابل اتباع باشد بنا بر این حکم کفر و ایمان و ضلالت و هدایت مرتفع مى‏شود در صورتى که بحکم شرایع مومن و کافر امتیاز دارند و براى هر یک حکمى از سعادت و شقاوت و پاداش و کیفر معین شده است.

میسر: را دراینجا به معنی دیگر می گیرد، ومی گوید: میسر، یعنی آنچه خداوند بر بنده آسان می کند، بدیهی است که این میسر، غذای روح وحیات دل است.

ریع: بالیدن، نمو، فزونى و زیادت محصول، منظور این است که آنچه طبع انسان می پسندد نُموّ و رشد ندارد ونباید آن را پرورش داد.

جز خسارت پیش نارد بیع او: یعنی پرورش داده خواسته های موافق طبع انسان زیان دارد وحاصلش پشیمانی است وخریداریش زیان به دنبال دارد.

مُعسَر: چیزى دشوار کرده، دشوار وناخوش آیند.

تو مُعسّر از میسّر باز دان: یعنی کارهایی که ظاهراً آسان وخوش آیند است به دلیل عاقبت آن در واقع دشوار وناخوش آیند است، باید واقعیت مسئله را دریابی.  

 ( 489) در جاى دیگر مى‏گوید راه آسان آنست که دل را حیات بخشد و جان را غذا دهد.( 490) چیزى که مطبوع طبع باشد وقتى به آن عمل کردى و گذشت مثل زمین شوره‏زار ثمر و حاصلى از آن بدست نخواهد آمد. ( 491) حاصل آن جز پشیمانى و سود آن جز زیان نخواهد بود.( 492) پس عاقبت تو در واقع آسان نبوده بلکه او را باید مشکل نام نهاد.( 493) تو عاقبت هر چیز را نگاه کن و آسان را از مشکل تمیز بده.

این ابیات ومحتوای آن مبتنى است بر تفسیر مِیسَر و مُعسَر بدین گونه که میسر چیزى است که موافق مصلحت و سبب پیش رفت و ترقى آدمى در مدارج کمال باشد و در نتیجه‏ى سعادت و مسرت ببار آورد و بحسن خاتمت و عاقبت منتهى گردد نه آن چه موافق میل و طبع باشد که سرانجام آن پشیمانى و افسوس است چنان که مردم هوى پرست وقتى لگام از سر توسن شهوت بر مى‏گیرند و در مراتع کام و آرزو، رهاش مى‏کنند دمى چند خوش و شادمان مى‏گردند و چون روزگار، آن قوى را در هم مى‏شکند یا بحکم قوانین و شرایع بمجازات کشیده مى‏شوند انگشت ندامت بدندان مى‏گزند و بر عمر رفته و تباه کرده افسوس مى‏خورند.

 و معسر هر چیزى است که سرانجام آن پشیمانى باشد و به افسوس و اندوه گراید و آن عملى است موافق طبع و مخالف مصلحت و آسان کردن و دشوار ساختن که در قرآن و حدیث آمده اشارت بدین معنى است. و این تفسیر نزدیک است بدان چه ما از گفته‏ى مفسرین درباره‏ى: فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى‏ نقل کردیم. لفظ: (معسر) مستفاد است از آیه‏ى: فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى[2]‏.